Tymczasowe aresztowanie stanowi najdalej idący środek zapobiegawczy w polskim postępowaniu karnym. Stosuje się je na podstawie art. 258 kpk. Jest to czasowe pozbawienie wolności osoby podejrzanej lub oskarżonej, realizowane poprzez umieszczenie jej w areszcie śledczym przed wydaniem prawomocnego wyroku sądu.
W odróżnieniu od kary pozbawienia wolności, która jest orzekana po wyroku, tymczasowe aresztowanie ma charakter prewencyjny. Jego podstawowym celem jest zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania oraz przeciwdziałanie ucieczce, mataczeniu czy zagrożeniu dla porządku publicznego.
Różnica między zatrzymaniem a aresztem tymczasowym jest zasadnicza. Zatrzymanie może trwać maksymalnie 48 godzin (plus ewentualnie dodatkowe 24 godziny), podczas gdy areszt tymczasowy orzeka się na okres do 3 miesięcy. Tymczasowy areszt wykonywany jest w areszcie śledczym, gdzie oskarżony ma ograniczone prawa w porównaniu do więzienia.
Zgodnie z kodeksem postępowania karnego, stosowania tymczasowego aresztowania powinno być środkiem ultima ratio - używanym tylko w ostateczności, gdy inne środki zapobiegawcze okazują się niewystarczające.
Jako środek zapobiegawczy izolacyjny areszt stosowany jest wyłącznie na mocy postanowienia sądu.
Zastosowanie tymczasowego aresztowania wymaga spełnienia ściśle określonych przesłanek prawnych. Przesłanki te dzielą się na ogólne i szczególne, a wszystkie muszą być dokładnie uzasadnione.
Podstawową przesłanką jest duże prawdopodobieństwo, że dana osoba popełniła przestępstwo. Nie wystarczy samo podejrzenie - musi istnieć mocna podstawa do uznania, że podejrzany (na etapie sądowym: oskarżony) rzeczywiście dopuścił się zarzucanego mu czynu.
Kodeks postępowania karnego w art. 258 określa szczególne przesłanki, z których co najmniej jedna musi być spełniona:
Uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się występuje zwłaszcza gdy nie można ustalić tożsamości oskarżonego lub gdy nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu. Sąd ocenia czy zachodzi uzasadniona obawa na podstawie okoliczności sprawy.
Obawa utrudniania postępowania karnego dotyczy sytuacji, gdy istnieje ryzyko, że oskarżony będzie wpływał na świadków, dopuszczał się składania fałszywych zeznań, niszczył dowody lub w inny sposób utrudniał postępowanie karne.
Groźba surowej kary oznacza sytuacje, gdy za przestępstwo grozi kara pozbawienia wolności wynosząca co najmniej 8 lat, lub gdy sąd pierwszej instancji skazał oskarżonego na karę pozbawienia wolności w wymiarze co najmniej 3 lat.
Zagrożenie dla bezpieczeństwa występuje gdy istnieje uzasadniona obawa że oskarżony popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, szczególnie w przypadku oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa.
Polskie prawo ściśle reguluje maksymalny czas stosowania tymczasowego aresztowania, aby zapobiec nadużyciom i chronić prawa jednostki.
| Etap postępowania | Maksymalny czas |
|---|---|
| Postępowanie przygotowawcze (pierwsza instancja) | 3 miesiące od dnia zatrzymania |
| Przedłużenie przez sąd pierwszej instancji | Do łącznie 12 miesięcy |
| Do chwili wydania pierwszego wyroku | Maksymalnie 2 lata |
| Przedłużenie przez sąd apelacyjny | W wyjątkowych przypadkach |
Każde przedłużenie wymaga osobnego uzasadnienia, a na etapie postępowania przygotowawczego wniosku prokuratora. Sąd musi każdorazowo sprawdzić, czy nadal utrzymać tymczasowe aresztowanie jest konieczne i czy przesłanki szczególne wciąż występują.
Ważną zasadą jest zaliczanie czasu aresztu na poczet wykonywanej kary. Jeśli oskarżonego karę pozbawienia wolności zostanie orzeczona, okres spędzony w areszcie tymczasowym będzie odliczony od końcowej kary.
Procedura zastosowania tymczasowego aresztowania jest ściśle uregulowana i musi być przeprowadzona zgodnie z przepisami niniejszego rozdziału kodeksu postępowania karnego.
Pierwszym krokiem jest złożenie przez prokuratora wniosku sądu o zastosowanie aresztu tymczasowego. Wniosek prokuratora musi zostać złożony w ciągu 48 godzin od zatrzymania osoby podejrzanej.
Wniosek musi zawierać:
Sąd rejonowy ma obowiązek rozpoznania wniosku w ciągu 24 godzin od jego otrzymania. W wypadkach niecierpiących zwłoki termin ten może być skrócony. Jeśli sąd nie wyda decyzji w przewidzianym terminie, osoba musi zostać natychmiast zwolniona.
Postanowienia sądu w przedmiocie środka zapobiegawczego wydawane są w formie pisemnej i muszą zawierać:
Po ogłoszenia postanowienia oskarżony zostaje poinformowany o możliwości złożenia zażalenia i innych przysługujących mu prawach.
Osoby umieszczone w areszcie tymczasowym nie tracą wszystkich praw, choć podlegają znacznym ograniczeniom. Kodeks karny wykonawczy szczegółowo reguluje prawa tymczasowo aresztowanych.
Prawo do informacji - przy osadzeniu w areszcie śledczym każda osoba musi zostać poinformowana o przysługujących jej prawach i obowiązkach.
Kontakt z obrońcą - tymczasowo aresztowany korzysta z prawa do kontaktu z adwokatem zgodnie z regulaminem aresztu śledczego. Początkowo prokurator może ograniczyć kontakt bez nadzoru do czasu pierwszego przesłuchania.
Zawiadomienie bliskich - aresztowany ma prawo do zawiadomienia osób najbliższych, obrońcy lub właściwy urząd konsularny (w przypadku obcokrajowców) o swoim aresztowaniu.
Tymczasowo aresztowany ma prawo do najmniej jednego widzenia miesięcznie z osobami najbliższymi, chyba że mogłoby to zagrozić celom postępowania. Decyzję o ograniczeniu kontaktów podejmuje organ prowadzący postępowanie za zgodą organu nadzorującego.
Korespondencja z obrońcą nie podlega kontroli, natomiast listy do innych osób mogą być cenzurowane. Osadzony może również otrzymywać paczki zgodnie z regulaminem aresztu śledczego.
Każdy aresztowany ma prawo do:
Polskie prawo przewiduje sytuacje, w których zastosowanie tymczasowego aresztowania jest niedopuszczalne, nawet gdy spełnione są podstawowe przesłanki.
Aresztu tymczasowego nie można zastosować, jeśli może to spowodować poważne niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia oskarżonego. Ocena stanu zdrowia wymaga opinii lekarskiej, a w wyjątkowych przypadkach możliwe jest wykonanie aresztu w zakładzie leczniczym.
Sąd nie może orzec aresztu tymczasowego, jeśli przyniesie to wyjątkowo ciężkie skutki dla życia rodzinnego oskarżonego. Mogą to być sytuacje takie jak:
Sąd ma swobodę w ocenie, czy dany przypadek stanowi wyjątkowo ciężki skutek, jednak musi wyważyć interes postępowania z ochroną praw jednostki.
Każdy ma prawo do zaskarżenia decyzji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. Złożenie zażalenia jest podstawowym prawem procesowym oskarżonego.
Termin na zażalenie wynosi 7 dni od ogłoszenia postanowienia lub doręczenia postanowienia o areszcie. Zażalenie składa się do sądu, który wydał postanowienie, jednak rozpatruje je sąd wyższej instancji.
Procedura rozpatrywania - sąd okręgowy ma obowiązek rozpoznania zażalenia w ciągu 7 dni od jego otrzymania. W tym czasie może:
Wniosek o zmianę - niezależnie od zażalenia, można w każdej chwili złożyć wniosek o jego uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego, jeśli powstaną przyczyny uzasadniające takie działanie.
Skuteczne zażalenie powinno wskazywać konkretne przyczyny, dla których areszt jest niezasadny, oraz dowody na brak przesłanek szczególnych. Rola obrońcy w sporządzaniu zażalenia jest kluczowa.
Kodeks postępowania karnego przewiduje kilka środków zapobiegawczych, które mogą zastąpić areszt tymczasowy w sytuacji, gdy są wystarczające do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.
Poręczenie majątkowe polega na wpłaceniu określonej kwoty, która zostanie przepadkowa w razie naruszenia warunków. Może być składane przez:
Wysokość poręczenia majątkowego ustala sąd w zależności od wagi przestępstwa i sytuacji materialnej osoby składającej poręczenie.
Dozór policji z obowiązkiem meldowania się oznacza konieczność:
Zmianę środka zapobiegawczego można uzyskać składając umotywowany wniosek do sądu, wykazując że łagodniejsze środki będą wystarczające.
Polska od lat boryka się z problemem nadmiernego stosowania tymczasowego aresztowania, co jest regularnie krytykowane przez międzynarodowe organizacje.
Według raportu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka około 90% wniosków prokuratorów o areszt jest uwzględnianych przez sądy.
Z kolei wg danych opublikowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości w ciągu pierwszych trzech kwartałów 2024 roku do sądów rejonowych wpłynęło 14.960 wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym.
Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie uznawał Polskę za państwo naruszające art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, wskazując na:
Koszty odszkodowań - w 2011 roku Skarb Państwa wypłacił 14,5 miliona złotych odszkodowań za bezprawne utrudnienia lub nadmiernie długie stosowanie aresztu tymczasowego.
Czy można odwiedzić osobę tymczasowo aresztowaną ?
Tak, ale w ograniczonym zakresie. Tymczasowo aresztowany ma prawo do co najmniej jednego widzenia miesięcznie z osobami najbliższymi. Jednak organy prowadzące postępowanie mogą ograniczyć te kontakty, jeśli mogłoby to zagrozić celom postępowania. Szczegółowe warunki określa regulamin aresztu śledczego.
Co się dzieje z majątkiem aresztowanego podczas pobytu w areszcie tymczasowym?
Majątek osoby aresztowanej pozostaje nietknięty, chyba że zostanie zabezpieczony w ramach postępowania karnego. Aresztowany może upoważnić zaufaną osobę do zarządzania swoimi sprawami lub ustanowić pełnomocnika.
Czy pracodawca może zwolnić pracownika za tymczasowe aresztowanie?
Pracodawca nie może zwolnić pracownika wyłącznie z powodu tymczasowego aresztowania, gdyż naruszałoby to zasadę domniemania niewinności. Jednakże długotrwała nieobecność w pracy może stanowić podstawę do rozwiązania umowy z innych przyczyn. Po uniewinnieniu lub umorzeniu postępowania pracownik ma prawo domagać się przywrócenia do pracy i odszkodowania.
Jakie są różnice między aresztem tymczasowym a odbywaniem kary więzienia?
Areszt tymczasowy wykonuje się w areszcie śledczym i dotyczy osób, które nie są jeszcze skazane prawomocnym wyrokiem. Osadzeni mają ograniczone prawa (np. w zakresie pracy, programów resocjalizacyjnych), ale zachowują więcej przywilejów niż skazani. Karę pozbawienia wolności odbywają osoby skazane prawomocnym wyrokiem w zakładzie karnym, gdzie obowiązują inne regulacje dotyczące praw i obowiązków.
Czy osoba bliska może ustanowić obrońcę?
Tak, osoba bliska (np. żona, partnerka czy dziecko) może skontaktować się z adwokatem karnistą i ustanowić go obrońcą w sprawie karnej. Taka osoba udziela pisemnego upoważnienia do obrony, a następnie adwokat może podjąć się czynności, jak kontakt z prokuratorem, udział w posiedzeniu aresztowym czy złożenia zażalenia na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.
Jeśli poszukujesz pomocy obrońcy, zadzwoń!
tel. 535 103 090, Maciej Woźniak, adwokat Warszawa